Böyrək daşı, renal daş, nefrolitiaz, urolitiaz və renal litiaz sinonimlər olub, daşın formalaşmasının klinik sindromunu və onun kasa-ləyən sistemində hərəkətini ifadə edir.1 Böyrək daşlarının böyrək ləyəninə sidik axarı ilə kəskin surətdə keçməsi intensivliyi doğuş ağrısı ilə müqayisə oluna bilən ağrı törədə bilər.2,3 Böyrək sancılarının qəfil və çox ağrılı epizodları ildə 450 000-dən çox insanı (bütün hospitalizə olunanların 1%-i) təcili yardım şöbələrinə müraciət etməyə vadar edir.2 Böyrək daşlarının düşməsi sidik axarlarının kəskin tutulmasının geniş yayılmış səbəbidir və əhalinin 2-3%-də rast gəlinir.4 Ağrı həddən çox intensiv ola bilər, böyrək daşının ağırlaşması isə ağır infeksiyaya, böyrək çatışmazlığına, nadir hallarda ölümə səbəb ola bilər.4 Böyrək daşları çox zaman 18-45 yaş arası yaranır, kişi və qadınlar arasında bu nisbət 3:1-dir.1,2 Qadınlarda böyrək daşlarının daha çox yaranması kalsium və proteinlərin daha çox qəbulu və yüksək fiziki yüklənmənin (dehidratasiya böyrək daşlarının əmələ gəlməsinə səbəb olur) nəticəsi ola bilər.4 Böyrək daşı daha çox ağ irqin nümayəndələrində rast gəlinir və inkişaf etmiş ölkələrdə daha çox yayılmışdır; bu, proteinlə zəngin pəhrizin nəticəsi ola bilər. 4,5 Nefrolitiaz residivverən xəstəlikdir, residivlərin tezliyi 5-10 il ərzində 50% və 20 il ərzində 75%-dir.2,6 Birinci residivdən sonra residiv riski artır və residivlər arasında interval qısalır. Residiv ilə əlaqəli xüsusiyyətlərə simptomların gənc yaşda təzahürü, müvafiq ailə anamnezi, daşın infeksiyadan sonra əmələ gəlməsi və əsas xəstəlik nəticəsində (məsələn, hiperparatireoz) yaranmasıdır.5,6 Böyrəklərdə əksər daşların yaranması sidikdə duzların həddən artıq çox olması və bərk kristalların əmələ gəlməsi ilə əlaqəlidir; simptomlar sidik axarında daşın sıxılması və sidik kisəsinə tərəf önə hərəkəti zamanı təzahür edir.2 Daşəmələgəlməyə meyilli olan insanlarda üç mümkün mexanizm haqqında məlumat verilir: (1) kristal və daşın əmələ gəlməsinə təkan verən maddələrin artıqlığı; (2) kristalların formalaşmasının qarşısını alan maddələrin çatışmazlığı və (3) sidikdə duzların həddən çox konsentrasiya olunması nəticəsində onun kristallaşan duzlarla doyması. Doyma dərəcəsi nə qədər yüksək olarsa, daş əmələgəlmə göstəricisi də bir o qədər yüksək olar.4,7 Böyrək daşının inkişaf riskinin ümumi faktorlarına ailə anamnezi, piylənmə, şəkərli diabet, hipertenziya, böyrəyin autosomal-dominant polikistoz xəstəliyi, süngər böyrək, böyrək asidozu, sidiyin həcminin gün ərzində 2 litrdən az olması, gün ərzində qidada 2 qramdan çox natriumdan istifadə, kifayət qədər suyun qəbul edilməməsi və çox miqdarda proteinlərin qəbulu daxildir.1,8 Böyrək daşının 4 əsas növünün formalaşması 20–dən çox əsas səbəbdən asılıdır. Ən geniş yayılmış daş növü (kalkulyat da adlanır) kalsiumdan ibarətdir, bütün daşların 75-80%-i ondan formalaşır. Kalsium tərkibli daşların növləri: yalnız kalsium oksalatdan ibarət daşlar, yalnız kalsium fosfatdan ibarət daşlar və onların hər ikisinin qarışığından ibarət daşlar.4,5 Kalsium daşlarının əmələgəlmə səbəbi çoxdur. Təqribən 85% kalsium daşları idiopatik və ya birincili olur (pasiyentlərin yarıdan çoxunda idiopatik hiperkalsiuriya ilə). Qalan 15% daşlar ikincili olaraq müxtəlif məlum səbəblərdən yaranır (məsələn, hiperparatireoz, sarkoidoz, böyrək kanalcıq asidozu, pasiyentin immobilizasiyası və hiperoksaluriya).2,4 Tərkibində sidik turşusu olan daşlar 10% halda aşkar olunur, lakin pəhriz və digər metabolik faktorlar səbəbindən, xüsusən metabolik sindrom, piylənmə və ya diabetdən əziyyət çəkən pasiyentlərdə bu daşların əmələ gəlməsi arta bilər. Sidik turşusu tərkibli daşların inkişaf riski II tip şəkərli diabeti (36%) olan pasiyentlərdə diabeti (11%) olmayan insanlara nisbətən 3 dəfədən çox yüksəkdir.9 Tərkibində sidik turşusu olan daşın əmələ gəlməsinə səbəb olan faktorlara sidikdə turşunun yüksək konsentrasiyası, sidikdə sidik turşusunun artıq olması, nazik bağırsağın xəstəlikləri və ya rezeksiyası, podaqra və hüceyrə lizisi (məsələn, leykemiyanın müalicəsi və ya ac qalma nəticəsində) daxildir.4 Struvit daşlar (tripelfosfat) sidik yollarında ureazanı parçalayan bakterial infeksiyanın (Proteus, Klebsiella və Pseudomonas) olması nəticəsində formalaşır və daşların 10-20-%-ni əmələ gətirir.4,6 Sidik turşulu ammonium duzları kalkulyatların nadir növüdür, onlar sidik yollarının enən infeksiyası nəticəsində yarana bilər. Sistin ilə zəngin daşlar boyrək daşı xəstəliyinin resessiv-irsi forması olan sistinuriyalı pasiyentlərdə yaranır; daşların ümumi sayının 2%-ni təşkil edir. Digər nadir daş formaları da mövcuddur. Bunlara ksantin daşları, dərman preparatları ilə induksiya olunmuş (məsələn, indinavir, triamteren, maqnezium silikat tərkibli antasidlərin və müəyyən sulfanilamidlərin qəbulu) və 2,8-dihidroksiadenin daşları daxildir.2,4,5 Əksər daşlar böyrəkdə əmələ gəlir və distal hissələrə doğru irəliləyərək, müəyyən nahiyələrdə (çanaq-sidik axarı qovşağı, çanağa girişin yuxarı kənarı və uretra-vezikal birləşməsi) ilişir və sidik axarının müxtəlif dərəcəli obstruksiyasına səbəb olur. Ağrının yeri və xüsusiyyəti sidik yollarında daşın vəziyyəti ilə əlaqəlidir. Ağrının gücü obstruksiyanın dərəcəsi, sidik axarında spazm və yanaşı infeksiyanın olması ilə təyin edilir.2 Diaqnoz çox zaman klinik simptomlara əsaslanır, lakin təsdiqedici analizlər olunmalıdır.3 Klassik böyrək tutması olan pasiyentlərdə ağrı yan tərəfdə olur, bu ağrı qasıq, xayalar, bel və göbəkətrafı nahiyəyə irradiasiya edir.4 Pasiyent kliniki olaraq ağrıdan qıvrılır, irəli-geri gəzişir, sakit uzana bilmir. Müsariqə qıcıqlanmasını böyrək daşından fərqləndirən cəhət pasiyentin diskomfortu azaltmaq üçün hərəkətsiz qalmasıdır.2,3 Ağrı mikroskopik hematuriya, ürəkbulanma və qusma ilə əlaqəli ola bilər. Qızdırma olmaya da bilər; əgər qızdırma varsa septik hidronefroz, pionefroz və ya perinefral absses inkar edilməlidir. Ən geniş yayılmış simptom keçici obstruksiya ilə əlaqəli sidik axarında spazm və dilatasiya nəticəsində bədənin yan tərəflərində yaranan həssaslıqdır; bu, daşın böyrəkdən sidik kisəsinə hərəkəti zamanı baş verir. Əks-təqdirdə müayinənin qalan hissəsi əhəmiyyətsizdir.3 60 yaşdan yuxarı pasiyentlərin anamnezində böyrək daşı olmadıqda, qarın aortasının anevrizması istisna edilməlidir.2 Böyrək daşı olan bəzi pasiyentlərdə heç bir simptom olmaya bilər, çünki 4 mm-dən kiçik daşlar spontan olaraq keçir.4 Təqribən 80-85% daşlar spontan olaraq keçir, 20% pasiyentlərdə sakitləşməyən ağrı, enteral mayeni saxlamamaq, proksimal sidikçıxarıcı yolların infeksiyası və ya daşın hərəkəti mümkün olmadığı zaman hospitalizasiyaya ehtiyac olur.2 Obstruksiya və yuxarı sidikçıxarıcı yolların infeksiyası ilə əlaqəli sidik axarındakı daşlar uroloji təxirəsalınmaz haldır, çünki perinefral absses, urosepsis və ölüm halları kimi ağırlaşmalar ola bilər; müvafiq olaraq, uroloqun təcili müdaxiləsi zəruridir.2,3 Pasiyentin şikayətlərinə əsaslanaraq bir çox ciddi vəziyyətləri (məsələn, abdominal absses, aortanın laylanması, appendisit, öd sancısı, xolesistit, divertikulit, qastrit, qıcıqlanmış bağırsaq sindromu, kəskin pankreatit, böyrək venasının trombozu, ektopik hamiləlik və tromb) istisna etmək lazımdır.5 Böyrək daşı olan pasiyentlərin laborator müayinəsinə hematuriya və infeksiyanın təyini üçün sidiyin analizi daxil edilməlidir. Böyrək daşı olan pasiyentlərdə təqribən 85%-də makro- və ya mikroskopik hematuriya aşkar edilir. Hematuriyanın olmaması böyrək daşını istisna etmir; faktiki olaraq, böyrək daşı olan pasiyentlərin 15%-də hematuriya qeyd olunmur.2,5 Digər analizlərə qanın ümumi analizi, qan zərdabında elektrolitlərin tərkibi, kreatin, kalsium, sidik cövhəri, paratireoid hormon və fosforun səviyyəsi daxildir. Əsas səbəbdən asılı olaraq daha çox müayinə aparıla bilər.5 Vizual müayinələrə qarın boşluğunun səthi radioqrafiyası (qarın boşluğunun və ya böyrəyin, sidik axarları və sidik kisəsinin yan səthi radioqrafiyası) daxildir; urolitiazın aşkar olunmasında 40-50% həssaslığa və spesifikliyə malikdir.2 Kompyuter tomoqrafiyası urolitiazın diaqnostikasında təxirəsalınmaz yardım şöbələrində standart vizual tədqiqatdır, həssaslığı 95-100% təşkil edir.2 Ultrasəs müayinəsi hamilə qadınlarda və ya nefrolitiazın ilkin və ya qeyri-tipik təzahürü olan 60 yaşdan yuxarı pasiyentlərdə qarın anevrizmasını istisna etmək üçün yaxşı vizual üsul (65-100% həssaslıq) sayılır. Digər müayinələrə intravenoz piyeloqramma, retroqrad piyeloqramma, maqnit rezonans və böyrəyin nüvə skanı daxildir.3-5 Böyrəkdaşı xəstəliyinin klassik müalicəsi qısamüddətli və uzunmüddətli protokoldan ibarətdir (daşın əriməsi və/və ya hərəkət etdirilməsi üçün, sonuncu daşəmələgəlmənin qarşısını almaq üçün).5 Böyrək sancısı olan pasiyentlərin ilkin müalicəsi təxirəsalınmaz yardım şöbəsində mayenin, ağrıkəsici və qusma əleyhinə preparatların intravenoz təyini ilə başlanmalıdır.3 Müalicənin ən mühüm məqamı ağrının aradan qaldırılmasıdır; buna parenteral narkotik və ya qeyri-steroid iltihabəleyhi preparatların köməyilə nail olmaq məqsədəuyğundur, çünki daşın diametri 5-6 mm-dən az olduqda yuxarı sidikçıxarıcı yollardan keçə biləcəyinə ümid edilir.5 Obstruksiya və ya infeksiya daha iri daşlarla törəndikdə cərrahi tədbirlər tələb olunur.5 Zərbə-dalğa litotripsiyası cərrahi müdaxilədən əvvəl qeyri-invaziv terapiya kimi istifadə edilə bilər. Zərbə-dalğa litotripsiyasını məhdudlaşdıran şərtlərdən biri daşın ölçüsüdür: müalicə daşın diametri yalnız 20 mm-dən kiçik olduqda effektlidir. Zərbə-dalğa litotripsiyası daha iri daşlar üçün istifadə olunmamalıdır və digər müalicə metodları olan perkutan nefrolitotomiya və ya uretroskopiya ilə kombinə olunmalıdır. Xəstəliyin gedişatına təsir göstərən digər faktorlara daşların sayı, tərkibi və yerləşməsi; anadangəlmə patologiyanın olması; piylənmə və hemorragik diatez daxildir.10 Yüksək risk faktoru olan pasiyentlərdə daş əmələgəlmənin qarşısını almaq məqsədilə uzunmüddətli müalicə lazımdır.5 Bu müalicə bir neçə hissəyə bölünməlidir: qidalanmada dəyişiklik, rasiona əlavə qidalı maddələrin daxil edilməsi, farmakoloji müdaxilə və/və ya bu 3 müdaxilənin kombinə olunması.3 Maye qəbulunun gün ərzində təqribən 2,5 litrə çatdırılması və sidiyin həcminin gün ərzində 2 l-dən artıq miqdarını saxlamaq urolitiazı olan əksər pasiyentlər üçün mühüm məqam sayılır.9 Böyrək daşı üçün bədən çəkisi indeksinin artmasının risk faktoru olmasını, eləcə də diabet və metabolik sindromla əlaqəsini nəzərə alsaq, pəhrizin köməyilə çəkinin azalması təsdiq olunmasa da, məntiqli sayılır. Lakin az karbohidratlı ketogen pəhrizlərinə (Atkins) ehtiyatla yanaşmaq vacibdir, çünki onlar daşın əmələ gəlməsinə səbəb ola bilər.9 Hiperkalsiuriyada yüksək maye qəbuluna əlavə olaraq, qidada natrium və heyvan mənşəli yağların istifadəsini məhdudlaşdırmağı məsləhət görmək lazımdır. Hipositraturiyada qidada heyvan mənşəli yağların azaldılması və əlavə olaraq rasiona kalium sitratın (turşuluğun azaldılmasının effektli yolu) əlavə edilməsi həm kalsium tərkibli, həm də sidik turşulu tərkibli daşların residivlərini azalda bilər.11 Portağal şirəsi və limonadın çox qəbulu da sidikdə sitratın səviyyəsini artıra bilər; tədqiqatlar göstərir ki, limonad istifadə edənlərdə böyrəkdaşı xəstəliyinin residivi az olur.9 Hiperoksaluriya zamanı qidada oksalatların qəbulunun məhdudlaşdırılması ilə yanaşı, kalsiumun yüksək miqdarda qəbulu sidikdə oksalatların azalmasına effektli köməkçi ola bilər. Hiperurikozuriya zamanı pəhrizin dəyişdirilməsi (heyvan mənşəli zülalların12 azaldılması), kalium sitratın13 köməyi ilə sidiyin qələviləşdirilməsi məsləhət görülür. Lakin bunlar allopurinolun qəbulu ilə bir yerdə olunmalıdır, çünki tək pəhriz elə bir effekt vermir.2,9 Kəskin epizodlar arasında xəstəliyin simptomsuz keçməsini nəzərə alaraq, urolitiazın pəhriz və medikamentoz müalicəsinin uğursuzluğunu pasiyentin terapiya rejiminə riayət etməməsi ilə izah etmək olar. Yüksək riski olan pasiyentlərdə, məsələn, yalnız bir böyrəyi fəaliyyət göstərən pasiyentlər, böyrək çatışmazlığının yüksək riski olan, böyrək köçürülməsindən sonra, eləcə də bütün uşaqlarda bütün mümkün hallarda daşların kimyəvi tərkibinin analizi məsləhət görülür; nefrolitiazın profilaktikası üçün sutkalıq sidiyin müntəzəm yığılması və analizi aparılır.3 Biotənzimləmə yolu ilə təsir edən preparatlar daxil olmaqla, təbii dərman preparatları nefrolitiazın kəskin epizodlarının təzahür və simptomlarını azaltmaq və residivlərin qarşısını almaq üçün istifadə edilə bilər.

XİC üzrə faza
Depolaşma
Mezodermal
Nefrodermal

Əsas və/və ya simptomatik yanaşma

. Spascupreel
. Reneel DD
. Əsas detoksikasiya və drenaj: Detox-Kit . Аtropinum compositum
. Populus compositum
(yanaşı olaraq prostat vəzinin böyüməsi varsa)
. Veratrum-Homaccord
(kollapsla gedən bağırsaq sancıları)
. Ren-suis-Injeel
(gecikmiş mərhələlərdə orqan dəstəyi (böyrək ağırlaşmaları olduqda)
İM
HTOD . Solidago compositum
. Мucosa compositum
. Coenzyme compositum

Terapevtik qeydlər
Аbdominal köp vacib simptomdur. Əsas müalicə səbəbin aradan qaldırılmasına yönəldilməlidir. Probiotiklər yaxşı köməkçi vasitə ola bilər. Mucosa compositum bağırsağın immun sisteminə təsir göstərir. Əsas və təkmilləşmiş drenajda istifadə olunan preparatlar və terapiya cədvəli haqqında əlavə məlumatı Terapevtik göstəricinin əvvəlində, “Terapiya cədvəlinin istifadəsi” bölməsində tapa bilərsiniz.

Biblioqrafik mənbələr.

1 Lowery RS. Blepharitis, adult. eMedicine 2009. http://emedicine.medscape.com/article/1211763-overview. Accessed May 17, 2010.
2 Jackson WB. Blepharitis: current strategies for diagnosis and management. Can J Ophthalmol. 2008;43(2):485.
3 Macsai MS. The role of omega-3 dietary supplementation in blepharitis and meibomian gland dysfunction (an AOS thesis). Trans Am Ophthalmol Soc. 2008;106:336-356.