Servikogen baş ağrısı (SBA) onurğanın boyun şöbəsi ilə əlaqəlidir.1,2 Bu, servikal miofassial ağrılı nöqtələr və onurğanın boyun şöbəsinin disfunksiyası ilə əlaqəsi baş ağrısı növüdür.3 Bu, birincili və ikincili baş ağrılarından fərqlənən baş ağrısının ümumqəbul edilmiş sindromudur. Bəzi hallarda boyun şöbəsinin zədələnməsini aşkar etmək olar, lakin əksər SBA olan pasiyentlərdə nəzərəçarpan dəyişikliklər olmur.4,5 Onurğa sütununun boyun şöbəsinin (məsələn, fəqərəarası disk, faset oynaqları, bağlar, əzələ və sinir kökləri) istənilən innervasiya olunan strukturu potensial baş ağrısının mənbəyi ola bilər. Boynun faset oynaqlarının artropatiyası və ənsə nevralgiyası iki ən geniş yayılmış səbəblərdir:2,6,7 bütün xroniki və residivverən baş ağrılarının 14-18%-ni SBA təşkil edir, qadınlar və kişilər arasında bu nisbət 4:1-dir. İstənilən yaşda yarana bilər, lakin orta yaş qrupu 42 yaşdır. Mütəxəssisə müraciət edən pasiyentlərin orta hesabla 54,8 %-də (36,2 - 80% intervalında) SBA və ya SBA-nın digər növ baş ağrısı ilə kombinə olunmuş variantı aşkar olunur. SBA əhali arasında yayılması 0,4-2,5%-dir. Servikogen baş ağrısı boyun travmasından sonra yaranan adi simptomdur; qamçı travması almış 54-66% pasiyentlər servikogen tipli baş ağrılarından şikayət edir.1,5,8
Servikogen baş ağrıları çox zaman residivverən və epizodik olur (bu hal saat və günlərlə davam edə bilər) və çox zaman müntəzəm olmur. Bu pasiyentin həyat keyfiyyətinə, xüsusən də fiziki funksionallığın itirilməsinə çox təsir edir.8 Ümumiyyətlə, baş ağrıları cəmiyyətdə sosial-iqtisadi təsirinə görə ən geniş yayılmış şikayətlərdən biridir. Çalışan insanlar il ərzində baş ağrıları səbəbindən 4, 2 iş günü ekvivalentini itirə bilər.8,9 Xroniki servikogen baş ağrıları və boyun nahiyəsindəki ağrılar daha çox faset oynaqların, oynaqarası disk və yuxarı boyun bağlarının çatışmazlığı, zəifliyi nəticəsində baş verir.6,10 Servikogen baş ağrılarının bütün potensial mənbələri arasında ehtimal olunan provokasiyaedici amil kimi boynun qövs-çıxıntı oynağının olması elmi sübutunu tapmışdır.7 Neyroanatomik tədqiqatlar faset oynaqlarının əsaslı innervasiya olunduğunu (C- liflər və A-∆ liflər) və tərkibində sərbəst radikallar, kapsullaşmış sinir ucları olduğunu göstərmişdir. İstənilən lokal təzyiq və kapsulun gərilməsi bu sinirləri mexaniki olaraq aktivləşdirə bilər. Həmçinin, onlar təbii iltihab faktorlarının təsirindən oyana və sensibilizə oluna bilərlər (məsələn, P-maddəsi, γ-aminobutir turşusu (GABA) və N-metil-D-aspartat). Onurğa sütununda istənilən fizioloji dəyişiklik, xüsusən də arxa buynuzlarda ağrı kompleksi, bu neyrotransmitterlərin sintezinə səbəb olur. Onurğanın boyun şöbəsinin istənilən zədələnməsində bu mexanizm ağrı qıcığında mühüm rol oynayır.10 C2 –C3 faset oynağı reflektor ağrının ən geniş yayılmış mənbəyidir, əsas simptom kimi servikogen baş ağrıları müşahidə olunur (60-70%). C5-C6 sahəsi servikal və aksial ağrının, eləcə də, əllərdə olan reflektor ağrının ən geniş yayılmış mənbəyidir.7,8,10 Servikogen baş ağrılarının ağrı mexanizminə trigeminoservikal nüvələrdə afferent sinir lifləri və üçlü sinir arasındakı qarşılıqlı əlaqə daxildir.1,4 Bu nüvələrdə onurğanın C1, C2 və C3 sinirlərindən nosiseptiv afferent impulslar ikinci sıra neyronlarda cəmləşir; onlar, həmçinin, impulsları qonşu servikal sinir və üçlü sinirin birinci şöbəsindən (V kəllə siniri) üçlü sinirin spinal yolları vasitəsilə alırlar. Servikal afferentlər arasında qarşılıqlı əlaqə boynun yuxarı hissəsində ağrıya səbəb olur və başın servikal sinirlər ilə innervasiya olunan (ənsə və qulaq regionu) nahiyələrinə irradiasiya edir, öz növbəsində, üçlü sinirin afferent lifləri ilə əlaqə gicgah, alın və göz nahiyəsinə irradiasiyaya səbəb olur.1 Bu vəziyyətə görə diaqnostik meyarlar həkimlər arasında böyük mübahisələrə səbəb olmuşdur, xüsusən də iki müxtəlif praktiki məktəblər arasında. Kliniki diaqnostik yanaşma öz başlanğıcını Avropadan götürür və servikogen baş ağrılarının xarakterik kliniki xüsusiyyətlərinin diaqnostik məqsədlə istifadə oluna biləcəyinə əsaslanır. Bundan fərqli olaraq, Avstraliya və Şimali Amerikada (Baş ağrısı üzrə Beynəlxalq cəmiyyət) intervension təbabətlə məşğul olan mütəxəssislər baş ağrısının servikal mənşəyini diaqnostik blokların köməyi ilə müəyyənləşdirməyə üstünlük verir.1,7 Hər iki antaqonistik yanaşma servikal baş ağrılarının kliniki qiymətləndirilməsi, diaqnostikası və müalicəsi üçün həkimi praqmatik və dəqiq vasitə ilə təmin edir.1 Servikogen baş ağrısının diaqnostikasının kliniki meyarlarına aiddir: (1) yan tərəfə keçməyən birtərəfli baş ağrısı; (2) boynun prosesə cəlb olunması simptomları və əlamətləri (məsələn, ağrı boynun hərəkətindən və ya narahat vəziyyətdə yaranır və/və ya boynun arxa tərəfi, yaxud, ənsə sahəsinə xarici təzyiq; birtərəfli boyun, çiyin və qol ağrısı, və eləcə də, hərəkət məhdudluğu); (3) müxtəlif müddətli ağrı epizodları və ya dəyişkən davamlı ağrı; (4) orta ağırlıqlı ağrı, əziyyət vermir, adətən, pulsasiya olmur; (5) ağrı boyundan başlayıb göz, alın və gicgah nahiyəsinə yayılır; (6) ağrıdan əvvəl təsadüfi travma olarsa, anesteziyaedici blokada ağrını müvəqqəti aradan qaldırır (tam anesteziya əldə olunur); və (7) tutma ilə əlaqəli müxtəlif hadisələr (avtonom simptom və təzahürlər, ürəkbulanma, qusma, boynun birtərəfli ödemi və göz ətrafı qızartı, başgicəllənmə, işıqdan qorxma və bir gözün dumanlı görməsi).1,11 Servikogen baş ağrısının konsepsiyasının əsasında ağrının boyunda olan mənbədən başa irradiasiyası durur; bu səbəbdən Baş ağrısı üzrə Beynəlxalq cəmiyyət diaqnozun qoyulmasında ağrı mənbəyinin aşkar edilməsini vacib sayır. Onlar əvvəlki kriterilərə yenilərini əlavə etmişlər ki, buna əsasən baş ağrısının əsil səbəbi kliniki, laborator pozulmalar və/və ya onurğanın boyun nahiyəsində və boynun yumşaq toxumalarında vizual olaraq təsdiqlənmiş zədələnmələrdir. Ağrının boyunda zədələnmə nəticəsində olması ən azı bunlardan birinə əsaslanmalıdır: (1) ağrı mənbəyinin boyunda yerləşməsi haqqında kliniki əlamətin olması və ya (2) boyun strukturlarının və ya sinirlərinin diaqnostik blokadadan sonra ağrının aradan qalxması (plasebo və ya digər adekvat nəzarət altında). Əgər ağrı provokasiyaedici pozulmanın və zədələnmənin uğurlu müalicəsindən sonra aradan qalxıbsa, bu əlavə meyar sayılır.1 Servikogen baş ağrılarının kliniki təzahürləri digər, fərqli xüsusiyyətli xəstəliklərin təzahürləri ilə oxşardır. Servikogen baş ağrısının ən mühüm differensial diaqnozu boyun və baş nahiyəsində ağrı ilə müşayiət olunan onurğa və ya daxili karotid arteriyaların anevrizmasının təbəqələnməsidir. Bu anevrizmalar serebrovaskulyar proseslərin yaranmasının təzahürüdür və, adətən, 1-3 həftə ərzində özünü büruzə verir.1 İkinci mühüm differensial diaqnoz arxa kəllə çuxurunun, beynin sərt qişasının və yuxarı servikal sinirlər ilə innervasiya olunan arxa kəllə çuxurunun damarlarının zədələnməsi ilə aparılır. Bu zədələnmələr nevroloji xüsusiyyətlərin və ya sistemli xəstəliklərin təzahüründən asılı olaraq fərqlənir. Onurğanın boyun şöbəsinin yuxarı nahiyəsinin meningitini servikogen baş ağrılarından sistemli pozulmalar və boynun hərəki məhdudluğu ilə fərqləndirmək olar. Bundan əlavə, herpes zoster prodromal dövrdə ənsə nahiyəsində ağrı törədir; lakin qabarcıqlı səpkilər bu xəstəliyi servikogen baş ağrısından fərqləndirir.1 Oxşar anatomik strukturu olan və ya qonşu strukturlar (məsələn, onurğa siniri C2 lateral atlantoaksial oynağın arxasından keçir--dural silindr və böyük venoz kələf ilə birlikdə) iki xarakterik pozulma törədə bilər ki, bunlara səhvən servikogen baş ağrısı diaqnozu qoyula bilər: boyun-dil sindromu və C2 nevralgiyası.1 Digər geniş yayılmış patologiyalar zamanı differensial diaqnostikada dəqiq anamnezin toplanmasına və fiziki baxışa (məsələn, miqren, gərginlik baş ağrısı, boyun spondilyozu və disk yırtığı, revmatoloji xəstəliklər, onurğanın şiş və ya bədxassəli törəmələri)2,5,10 diqqət yetirilməlidir. Fiziki baxışa onurğanın boyun şöbəsinin hərəkətliliyinin yoxlanılması, boynun faset oynaqlarının və boynun yumşaq toxumalarının seqmentar palpasiyası daxil olmalıdır.3,11 Laborator müayinələr servikogen baş ağrılarının diaqnostikasında göstəriş olmasa da, differensial diaqnozda bəzi halları inkar etmək üçün aparılır (məsələn, infeksiya və ya şiş zamanı qanın tam analizi, artrit və ya revmatik polimialgiyada-artrit profili və EÇS).6,10 Rentgen, maqnit rezonans və kompyuter tomoqrafiyası kimi vizual müayinələr infeksiya, sınıqlar və qeyri-stabilliyi istisna etmək, eləcə də, onurğanın və disklərin ümumi qiymətləndirilməsi üçün istifadə oluna bilər. Əgər ilkin müayinələr və testlərə əsasən kliniki mənzərəni aydınlaşdırmaq və diaqnoz qoymaq mümkün olmayıbsa,6,10 əlavə olaraq kompyuter tomoqrafik miyeloqrafiya, sümüklərin skan edilməsi,videoflüoroskopiya, diskoqrafiya, elektrodiaqnostik və elektromioqrafik müayinələr, və eləcə də, sinir sisteminin keçiriciliyinin yoxlanılması aparılır. İntervension təbabət mütəxəssisləri flüoroskopik nəzarət olunan blokadanı servikogen baş ağrısına şübhə olan pasiyentlərdə ayrıca götürülmüş strukturların hansının ağrı mənbəyi olduğunu araşdırmaq üçün istifadə edirlər. Diqqət yetirilən 3 əsas struktur bunlardır: lateral atlantoaksial oynaqlar, C2-3 və qövs-çıxıntı oynağı C3-4. Belə blokadadan sonra ağrının tam itməsi onun servikal mənşəli olduğunun obyektiv sübutudur.1Müxtəlif müalicə üsullarının bir neçəsi sınaqdan keçsə də, elə də uğurlu olmamışdır. Konservativ müalicə servikogen baş ağrısının müalicəsində ilk yanaşma xəttidir; radiotezlikli neyrotomiya kimi cərrahi üsul konservativ müalicəyə tabe olmayan xroniki və güclü baş ağrılarında göstərişdir.12 SBA-nın mənbəyi olan servikal faset artropatiyasının müalicəsində fizioterapiya və/və ya manual terapiyadan istifadə etdikdə yaxşı nailiyyət əldə edilir.2,3,12 Güc və dözümlülüyün artırılmasına yönəlmiş təlimlər, onları müşayiət edən dartınma məşqləri də effektlidir.13 Ənsə nevralgiyasının müalicəsi dəyişkən olaraq qalsa da, həm inyeksiya, həm də neyromodulyasiya perspektivli imkanlara malikdir.2,10 Tədqiqatlarda böyük ənsə sinirinə təsir etdikdə,180 pasiyentin 169-da (94%) 160 mq depo-metilprednizolon və 3-4 ml 1%-li lidokain yeritməklə yaxşılaşma orta hesabla yalnız 23,5 gün ərzində (interval 10 gündən 77 günədək) müşahidə olunmuşdur.1 Digər tədqiqatlarda sinirin cərrahi yolla “azad edilməsi” baş ağrılarını təqribən 80% hallarda orta hesabla 3-6 ay müddətinə yüngülləşdirir; böyük ənsə sinirinin ekssiziyası 70% pasiyentlərə orta hesabla 244 gün ərzində yüngüllük gətirir.1,11 Faset oynaqlarına inyeksiya, onurğanın C2 və C3 çıxıntılarının blokadası, həmçinin, faset oynaqlarının radiotezlikli neyrotomiya vasitəsilə denervasiyası effektli vasitə kimi pasiyentlərin əksəriyyətində davamlı yaxşılaşma verir. Onların uzunmüddətli təsir və effektini təsdiq etmək üçün daha dərin tədqiqatlar aparılmalıdır.6,14 Servikogen baş ağrısının müalicəsində effektiv preparat mövcud deyil.1 Gərilmə/dartınma kimi zədələnmələrin törətdiyi servikogen baş ağrılarında ağrını azaltmaq məqsədi ilə analgetiklər, iltihab zamanı iltihabəleyhi preparatlar, spazmda əzələ relaksantları, yuxu pozulmalarında köməkçi vasitələr farmakoterapiyanını əsasənı təşkil edir.6,10 Dəri vasitəsilə sinirin elektrik stimulyasiyası müsbət nəticələr əldə etməyə imkan verir, 80% pasiyentlərdə simptomatika minimum 60% azalsa da, tədqiqatlar davam etdirilməlidir. Akupunktura müalicənin çox ümidverici strategiyalarından biri olsa da, kliniki sınaqlarla təsdiq olunmasına ehtiyacı var.1,10 Servikogen baş ağrılarının müalicəsinə multimodal yanaşma tədqiqatlar ilə dəstəklənir; dəqiq differensial diaqnoz bu baş ağrılarının və digər növ ağrının müalicəsində əsas olaraq qalır.12 Biotənzimləmə yolu ilə təsir edən və digər təbii preparatlar servikogen baş ağrılarının müalicəsində təhlükəsiz və effektli terapiyanı təmin edə bilər.

XİC üzrə faza
İmpreqnasiya
Mezodermal
Kavodermal

Əsas və/və ya simptomatik yanaşma
. Gelsemium-Homaccord
. Spascupreel

Tənzimləyici terapiya
DD . Təkmilləşmiş dəstəkləyici detoksikasiya və drenaj, sonradan əsas detoksikasiya və drenaj: Detox-Kit
İM . Traumeel*
. Discus compositum
HTOD . Coenzyme compositum
. Ubichinon compositum

İndividual yanaşma
. Cimicifuga-Homaccord
(boyunda ağrı)
. Kalmia compositum
(əllərə irradiasiya)

Terapevtik qeydlər
Аbdominal köp vacib simptomdur. Əsas müalicə səbəbin aradan qaldırılmasına yönəldilməlidir. Probiotiklər yaxşı köməkçi vasitə ola bilər. Mucosa compositum bağırsağın immun sisteminə təsir göstərir. Əsas və təkmilləşmiş drenajda istifadə olunan preparatlar və terapiya cədvəli haqqında əlavə məlumatı Terapevtik göstəricinin əvvəlində, “Terapiya cədvəlinin istifadəsi” bölməsində tapa bilərsiniz.

Biblioqrafik mənbələr.

1 Bogduk N, Govind J. Cervicogenic headache: an assessment of the evidence on clinical diagnosis, invasive tests, and treatment. Lancet Neurol. 2009;8(10):959-968.
2 Hoppenfeld JD. Cervical facet arthropathy and occipital neuralgia: headache culprits. Curr Pain Headache Rep. 2010;14(6):1-6.
3 Vavrek D, Haas M, Peterson D. Physical examination and self-reported pain outcomes from a randomized trial on chronic cervicogenic headache. J Manipul Physiol Ther. 2010;33(5):338-348.
4 Vincent MB. Cervicogenic headache: the neck is a generator: con. Headache J Head Face Pain. 2010;50(4):706-709.
5 Vincent MB. Cervicogenic headache: a review comparison with migraine, tension-type headache, and whiplash. Curr Pain Headache Rep. 2010;14(3):238-243.
6 Windsor RE. Cervical facet syndrome.. http://emedicine.medscape.com/article/93924-overview. December 9, 2010.
7 Govind J. Headache and the upper cervical zygapophyseal joints. In: Selvaratnam P, Niere K, Zuluaga M, eds. Headache, Orofacial Pain and Bruxism. 1st ed. Edinburgh, Scotland: Churchill Livingstone; 2009:43-53.
8 Cervicogenic headache. In: Seffinger MA, Hruby RJ, eds. Evidence-Based Manual Medicine: A Problem-Oriented Approach. Philadelphia, PA: Saunders; 2007:189-205.
9 Cervicogenic headache: differential diagnosis. In: Jull G, Sterling M, Falla D, Treleaven J, O’Leary S, eds. Whiplash, Headache, and Neck Pain: Research-Based Directions for Pysical Therapies. 1st ed. Edinburgh, Scotland: Churchill Livingstone; 2008:117-130.
10 Hunter OK Jr. Cervical sprain and strain. Medscape Reference 2009. http://emedicine.medscape.com/article/306176-overview. Accessed December 9, 2010.
11 Van Suijlekom H, Van Zundert J, Narouze S, Van Kleef M, Mekhail N. 6: Cervicogenic headache. Pain Pract. 2010;10(2):124-130.